Globalna komunikacja wymaga dziś nie tylko znajomości obcych słów, lecz także umiejętności przeniesienia sensu, tonu i kulturowych odniesień z jednego języka na drugi. Tłumaczenia są nieodłącznym elementem codziennego życia – zarówno w biznesie, jak i nauce. Samo przekazanie treści nie wystarczy, by komunikat był skuteczny i zrozumiały. Ważną rolę odgrywa tutaj również pragmatyzm. Czym jest? Jakie znaczenie ma w kontekście przekładu i dlaczego jest tak istotny w pracy tłumacza?
Co to znaczy pragmatyczny?
Słowo „pragmatyczny” pochodzi od greckiego „pragma” – działanie, czyn. Co oznacza? Współczesna definicja, np. według Słownika Języka Polskiego PWN, wskazuje, że pragmatyczny to „oparty na przekonaniu, że podejmowane działania mają przynosić korzyść; też: działający zgodnie z takim przekonaniem” lub „oparty na logicznym związku rzeczy, na przyczynowych związkach wydarzeń”. Co znaczy pragmatyczny w odniesieniu do człowieka? W ten sposób mówi się o osobie lub działaniu ukierunkowanym na rezultat, opartym na logicznych przesłankach i doświadczeniu, a nie na emocjach czy abstrakcyjnych ideach.
W mowie potocznej często używa się synonimów takich jak praktyczny, rzeczowy, trzeźwy, rozsądny czy realistyczny. Myślenie pragmatyczne to styl działania oparty na obiektywnej analizie sytuacji i wyborze najlepszego możliwego rozwiązania. W praktyce oznacza to, że decyzje podejmowane są nie pod wpływem emocji, lecz faktów i potrzeb. „Pragmatycznie” – co to znaczy w odniesieniu do języka? Oznacza to, że liczy się funkcja wypowiedzi: czytelność przekazu, jego zrozumiałość i adekwatność do sytuacji. Chodzi o sposób działania, który podporządkowuje formę celowi. Jeśli na przykład celem jest przekazanie informacji, forma wypowiedzi musi być jednoznaczna. Jeżeli natomiast zależy nam na przekonaniu odbiorcy do konkretnego działania, należy się odwołać do emocji.
Pragmatyzm – co oznacza w tłumaczeniach?
Tłumacz, który ma pragmatyczne podejście do przekładu, stara się powiązać znaczenie z kontekstem, w którym wypowiedź się pojawia. Zadaje sobie zatem pytanie: „co chcę osiągnąć w języku docelowym i jak odbiorca zinterpretuje mój komunikat w odniesieniu do swojej kultury”. Zastanawiając się, co znaczy pragmatyczny w kontekście przekładu, trzeba również odwołać się do rzeczywistego celu tłumaczenia. Nie chodzi tylko o to, by tekst był wierny oryginałowi pod względem słownictwa czy gramatyki. O wiele ważniejsze jest, aby przekaz był zrozumiały i skuteczny dla odbiorcy w jego kontekście kulturowym, społecznym i językowym.
Pragmatyzm w tłumaczeniach to umiejętność dostosowania treści do realiów języka docelowego, z uwzględnieniem stylu, intencji autora i oczekiwań odbiorcy. Co to znaczy „pragmatyczne” w tym przypadku? W skrócie oznacza „dostosowane do sytuacji i sensu”, a nie „dosłownie przetłumaczone”. Co więcej, pragmatyczne tłumaczenie często oznacza konieczność zmiany pewnych elementów tekstu, by lepiej oddać zamierzenia autora.
Jakie zagadnienia obejmuje pragmatyka językowa?
Aby w pełni zrozumieć, czym jest pragmatyzm w tłumaczeniach, warto wyjaśnić, czym zajmuje się pragmatyka jako dziedzina językoznawstwa:
- Pragmatyka bada to, jak ludzie używają języka w konkretnych sytuacjach, jak kontekst wpływa na znaczenie i jak odbiorca interpretuje wypowiedź.
- Nie interesuje się tylko tym, co jest powiedziane, lecz także jak, dlaczego i w jakim celu to powiedziano. Jeżeli autor artykułu naukowego ironicznie używa wyrażenia „rewolucyjne odkrycie”, tłumacz musi oddać tę ironię, tak aby polski czytelnik nie uznał stwierdzenia za dosłowne. Jeżeli w dialogu filmowym występuje żart, który może być zrozumiany tylko w danej kulturze, w przekładzie powinna się pojawić inna wypowiedź, która zostanie zrozumiana w kraju odbiorców.
- Definicja słowa „pragmatyczny” w odniesieniu do pragmatyki językowej oznacza spojrzenie na język jako narzędzie działania. Mówimy nie tylko po to, by przekazać informacje, lecz także po to, by wpływać na innych, wyrażać emocje i uzgadniać normy społeczne.
- Pragmatyka obejmuje m.in. analizę aktów mowy (np. prośba, groźba, obietnica), presupozycji (czyli założeń, które muszą być spełnione, by wypowiedź miała sens) oraz implikatur konwersacyjnych (czyli domyślnych znaczeń).
Tłumacz, który myśli pragmatycznie, potrafi wyłapać te niuanse i przełożyć je w taki sposób, by nie zgubić ich funkcji. Co więcej, musi też rozpoznać różnice kulturowe – na przykład to, co w jednej kulturze uchodzi za neutralne, w innej może być niegrzeczne lub niezrozumiałe.
Pragmatyka obejmuje też analizę znaków niejęzykowych, ponieważ intonacja, pauza i gesty mogą zmieniać znaczenie słów. Poza tym pragmatyczne tłumaczenia oznaczają, że tłumacz unika nadmiernego upiększania wypowiedzi. Jest to bardzo ważne, ponieważ takie zabiegi mogą niekiedy zmniejszyć siłę przekazu lub utrudniać zrozumienie konkretnego zagadnienia. Pragmatyzm w tłumaczeniach oznacza zatem uwzględnianie intencji autora oraz dbanie o kontekst i styl, zamiast kurczowego trzymania się słownikowego znaczenia.
